Wat is de Clostridium botulinum ziekteverwekker?

Clostridium botulinum is een anaërobe, d.w.z. zuurstofloze, groeiende kiem die sporen vormt en dus een lange overlevingsduur heeft. Deze sporen worden pas bij 100 °C gedood, maar ontkiemen weer zodra de leefomstandigheden gunstiger zijn. De Clostridium botulinum kiem, die overal in het milieu voorkomt, produceert toxinen die botulinum toxinen worden genoemd, waarvan ook de naam van de ziekteverwekker is afgeleid. Botulinum toxinen behoren tot de sterkst bekende toxinen die een zenuwbeschadigend effect op mensen kunnen hebben. Clostridium botulinum produceert verschillende typen toxinen (type A-G). Bij de mens spelen de toxinen A, B, E en F de belangrijkste rol. In Duitsland worden jaarlijks tussen de 10 en 20 mensen ziek door deze toxinen.

Wat zijn de kenmerken van de Clostridium botulinum ziekteverwekker?

Clostridium botulinum is een zogenaamde bodembacterie en komt voor in verschillende soorten en stammen. De kiem vormt zeer resistente en hittebestendige sporen, die kunnen voorkomen in onvoldoende verhit voedsel. Het door C. botulinum geproduceerde toxine is thermolabiel, d.w.z. niet hittebestendig, en kan worden gedood door externe blootstelling aan hitte van 80 °C gedurende 10 minuten.

Welke ziekten kunnen worden veroorzaakt door Clostridium botulinum pathogenen bij mensen?

Botulinetoxinen kunnen bij mensen een zogenaamde botulismeziekte veroorzaken, d.w.z. een ernstige voedselvergiftiging. Als botulisme optreedt bij een zuigeling, wordt het infant botulisme genoemd. Bij deze infectie koloniseert de Clostridium botulinum kiem de darm van de zuigeling en produceert daar toxinen. Clostridium botulinum-kiemen kunnen de darm niet koloniseren als de darmflora intact is, en daarom komt infant botulisme niet voor bij oudere kinderen of volwassenen.

Hoe kan men besmet raken met Clostridium botulinum ziektekiemen?

Besmetting met botulisme is mogelijk door de consumptie van voedsel dat besmet is met botulinum-toxinen. De volgende voedingsmiddelen worden als bijzonder riskant beschouwd, omdat conserveringsmethoden soms onvoldoende zijn om alle Clostridium botulinum pathogenen te doden:

• Gerookte vis,
• licht gezouten vis,
• Worsten die vacuüm verpakt worden bewaard.

Omdat Clostridium botulinum een anaërobe kiem is, heeft vacuümverpakte opslag een positief effect op de toxinevorming en de groei van de ziekteverwekker. Omdat de sporen van de kiem alleen afsterven bij temperaturen boven de 100 °C, brengen ingeblikte worsten en groenten ook een zeker infectierisico met zich mee.

Infant botulisme daarentegen kan worden overgedragen door het eten van honing, terwijl bij wondbotulisme sprake is van besmetting van een open wond met de sporen van Clostridium botulinum.

Clostridium botulinum ziekteverwekkers van type E worden vooral gevonden in besmette zeevruchten of vis, terwijl type A en B gevonden kunnen worden in groente- en vleesproducten.

Wat zijn de symptomen van botulisme?

Botulisme manifesteert zich in het begin van de ziekte door slik-, spraak- en gezichtsstoornissen. Afhankelijk van de hoeveelheid gif kunnen de eerste symptomen 12 tot 36 uur na inname optreden. Naarmate de ziekte vordert, kunnen de volgende niet-specifieke symptomen erbij komen:

• Misselijkheid,
• Diarree,
• Constipatie

Als de ziekte verder voortschrijdt, kan verlamming van de spieren en/of de ademhalingsspieren optreden. Omdat botulisme een ernstige en soms levensbedreigende ziekte is, moet deze dringend worden behandeld. Getroffen personen die dergelijke symptomen ervaren, moeten onmiddellijk een arts raadplegen en zich laten behandelen.

Hoe kan men zich tegen botulisme beschermen?

Clostridium botulinum ziekteverwekkers kunnen zich niet vermenigvuldigen en geen toxinen vormen in een zuurstofvrije atmosfeer, d.w.z. in een vacuüm, met passende koeling van maximaal 7 °C. Het is echter essentieel dat de koudeketen voor de betreffende levensmiddelen strikt wordt gehandhaafd. Naast vacuümverpakking kan voedsel ook veilig worden gemaakt voor Clostridium botulinum kiemen door inblikken. Ingeblikte groenten en vlees zijn hiervoor bijzonder geschikt, maar ze moeten wel twee keer verhit worden. Het tweede verhittingsproces kan eventueel ontkiemde sporen doden. In het algemeen is het belangrijk om zogenaamde bombages, d.w.z. opgezwollen blikken, niet te openen. Om botulisme bij kinderen te voorkomen mogen zuigelingen jonger dan één jaar geen honing eten. Dit geldt niet als er honing in zuigelingenvoeding zit.

Hoe wordt botulisme vastgesteld?

Botulinetoxinen kunnen worden aangetoond in serum, ontlasting, maar ook in braaksel, wondswabs en in geconserveerd voedsel. Als diagnostische methoden kunnen bijvoorbeeld bioassays, massaspectrometrie of immunologische detectie worden gebruikt. Moleculair genetische methoden, zoals een kwantitatieve multiplex PCR, kunnen worden gebruikt om de ziekteverwekker te diagnosticeren, indien aanwezig. Als baby- of wondbotulisme wordt vermoed, kan een kweekdetectie van de ziekteverwekker zinvol zijn. Dit gebeurt bijvoorbeeld op bloedagar, maar kost enige tijd.

Hoe wordt botulisme behandeld?

Bij botulisme moet zo vroeg mogelijk een zogenaamd botulisme-antitoxine worden toegediend. Als botulisme onbehandeld blijft, kan het zelfs tot de dood van de patiënt leiden.

Meldingsplicht

Als er laboratoriumbewijs voor de ziekteverwekker of het toxine beschikbaar is, moet dit worden gemeld. Vermoedens van ziekte of overlijden door botulisme moeten ook gemeld worden. Om verdere uitbraken van de ziekte te voorkomen, moet de bron van het botulinetoxine worden opgespoord om zo nodig besmette levensmiddelen veilig te stellen.

Therapeutisch gebruik van botulinetoxine A

Botulinetoxine A kan voor therapeutische doeleinden worden gebruikt om de volgende aandoeningen te behandelen:

• overmatige spieractiviteit, zoals spasmen van de mimische spieren,
• overmatige klieractiviteit, zoals abnormaal zweten (hyperhidrosis)